21 de feb. de 2012

El Progreso - As últimas cuadernas de madeira

rexentan As últimas carpinterías de ribeira de Lugo e Asturias. Francisco Fra Rico mantén vivo o estaleiro dos Fra, en San Cibrao, e Martín González Fernández dálle continuidade xeracional ao dos Pachos, situado no Esquío (Castropol), alén da ría ribadense. Sobre os seus mañosas mans recae a responsabilidade de evitar a desaparición deste emblemático oficio.

Información relacionada
A historia da vela e da pesca a través das maquetas

Francisco Fra traballa principalmente na construción de embarcacións deportivas, como o balandro encargado por un afeccionado á vela madrileño, que expuxo no último Salón Náutico de Barcelona. Tamén recupera prototipos de barcos patrimoniais. Fixo unha reprodución a escala 2:1 das antigas lanchas baleeiras, que pode verse na sede da fundación comarcal da Mariña Occidental, ou a traíña exhibida no Museo Provincial do Mar. Construíu a escala a réplica do veleiro ‘Beagle', no que navegou Darwin, a petición do Museo do Mar de Galicia de Vigo.

Os Pachos son os creadores do modelo de bote de vela latina propios do estuario do Eo. Máis dun centenar están amarrados en Ribadeo e Castropol e outros moitos en portos asturianos. Tamén os construíron para Sada e lugares máis afastados, como a costa murciana.

Ata hai case tres décadas, Os Pachos facían pesqueiros de madeira, pero agora só dedícanse á súa reparación. Os pescadores optan pola fibra. «A madeira é máis idónea para navegar e o seu mantemento non é moito máis caro que o doutros materiais. Basta con coidar a embarcación un pouco no inverno e botarlle unha man de patente», indica Martín González. Esas lanchas de popa redonda aínda poden verse en Ribadeo, Porto de Veiga, Cudillero ou Luarca. A última, de doce metros de eslora, botouse en 1985.

En Galicia prímase máis a construción de barcos de fibra que de madeira, para os que apenas hai axudas na actualidade, segundo recorda Fra Rico. Só nas Rías Baixas sobreviven unha ducia de carpinterías de ribeira, grazas en gran parte á construción de botes auxiliares para as bateas.

Estes dous carpinteiros aprenderon o oficio desde nenos. Francisco seguiu a traxectoria do seu pai, Francisco Fra Ponche, e do seu tío, Germán Fra. O seu avó, Francisco Fra Cortiñas, fundou o estaleiro actual nos Campos, en 1941. A tradición carpinteira desta familia remóntase, polo menos, ata 1806, data na que o mestre artesanao Roque de Fra construíu o quechemarín ‘Doce Nome de Jesús', segundo consta nas follas de asento arquivadas na Capitanía de Celeiro.

A construción dos antigos veleiros de cabotaje, con anterioridade aos barcos de pesca, marcou a historia das carpinterías de ribeira en San Cibrao e Castropol. O avó de Martín, Marcelino González ‘Pacho', creou o estaleiro en 1948. Antes foi un dos mestres carpinteiros que fixo na ensenada da Linera o mítico bergantín goleta ‘Industrial', botado en 1922. Foi un dos últimos veleiros que realizou a travesía desde Ribadeo a Cuba, antes de dedicarse ao cabotaje pola costa española. O persoal desta «catedral de madeira», como a definiron os cronistas da época, colga dunha parede deste taller artesanal. A división das cuadernas, marcada sobre a sección do casco, reproduciuse na proporción indicada nos planos. Martín González tomou a substitución do seu pai Carlos González Vijande, e do seu tío José, coa ilusión de perpetuar unha tradición que se remonta séculos atrás. Os libros de historia recollen que nestas beiras fixéronse barcos para a Armada Invencible.

Tanto Francisco como Martín seguen a técnica dos seus maiores. Tallan o modelo do casco e deseñan persoais e planos antes de elixir a madeira máis apropiada e serrarla para levantar desde a quilla, a modo de obra de arte, os seus barcos de madeira, marcados pola perfección de formas e a robustez das súas cuadernas.

O futuro non é esperanzador, pero non perden a confianza. Fra Rico subliña que a carpintería de ribeira ten saídas en tres vertentes. Unha como industria propiamente dita, dedicada á reparación e construción. Outra oportunidade é a recuperación do patrimonio cultural marítimo, «labor na que estou moi involucrado», di, e unha terceira refírese ao valor da carpintería como atractivo turístico dentro dunha ruta de antigas actividades artesanais.

O espectacular balandro exposto en Barcelona está pendente da colocación dos paus e das probas de navegación antes da súa botadura. Outro proxecto deste carpinteiro é a construción dunha traiñeira como as utilizadas outrora para a pesca litoral, a remo ou a vela. Será unha lancha similar ‘ Correa', que saíu deste estaleiro.

Un bote único Os Pachos ultiman un bote de vela latina. Cada carpintería ten os seus planos e modelos, o que garante a singularidade das embarcacións que saen desta instalación e que dan renome na ría ribadense. Martín González é, ademais, o único fabricante artesanal destes peculiares veleiros nunha ampla franxa do Cantábrico. «Teñen de seis a sete metros de eslora, aínda que poden facerse dun tamaño menor», explica.

Os botes naceron cun uso pesqueiro, pero actualmente constrúense en exclusiva para a navegación deportiva. «As cuadernas son de carballo e o forro do casco de piñeiro, do mesmo xeito que o mastro e a verga. Para recubrir a cuberta úsase madeira de iroco, unha teca africana», comenta Martín González. Fra opta polo eucalipto para a quilla, «ao ser unha madeira moi resistente, dereita e flexible».

O proceso construtivo depende das características de cada embarcación, pero parte sempre dunhas bases similares. Primeiro faise a quilla, á que posteriormente se lle agregan a roda e o codaste para configurar a proa e a popa do barco. Estes últimos elementos, que adoitan ser de madeira de carballo, quedan unidos á quilla por uns pasadores de ferro galvanizado. Así queda definida a eslora ou lonxitude do barco e comeza a colocación das cuadernas, esas pezas de madeira curvas que van ao longo da eslora, unidas unhas a outras, sen montarse. A cuaderna mestra adoita situarse na metade das esloras. «Para curvar a madeira hai que quentala», precisa Martín Fernández. Despois comeza o labor do banceado, consistente na colocación da táboa do casco e dos interiores.

Estes artesáns efectúan o seu labor a partir do persoal do casco, deseñada a escala. Outrora, cando se facían barcos de tonelaxe, os mestres carpinteiros compartían o seu oficio nos estaleiros con calafates, «serradores e carpinteiros do branco, que facían o interior do casco», rememora Francisco Fra. Era a época dourada.

En Foz Nécega botou o pesqueiro de madeira máis grande Estaleiros Nécega de Foz fixo historia ao botar o pesqueiro de madeira máis grande construído en España. A atención dos medios de comunicación centrouse nesta carpintería focense en agosto de 1990, cando, coincidindo coas mareas vivas, recibiu o bautismo de mar o ‘Berriz Gure Naia', (‘De Novo A nosa Esperanza'), encargado por Gabriel Uranga, un armador de Orio. A súa construción prolongouse durante dous anos e nela empregáronse 200 toneladas de madeira, principalmente ukila, elondo e carballo. O barco tiña 38 metros de eslora total, a máxima autorizada legalmente, 7,50 de manga e 3,75 metros de puntal, cun desprazamento de 400 toneladas de rexistro bruto e un arqueo total de 175 GT. Estaba pintado de vermello e na súa proa levaba gravado o escudo de Foz. O propietario do estaleiro era Juan Jesús Nécega Galo e o seu fillo Juan Jesús, que seguían o labor do seu pai e avó, Juan María Nécega Somoza. A industria tivo unha especial importancia en Foz, onde houbo outros dous estaleiros.

16 de feb. de 2012

Monte da Estrela ofrece una exposición sobre embarcaciones tradicionales - La Opinión A Coruña

REDACCIÓN | ARTEIXO El Centro Cívico de Arteixo acoge desde el 15 al 28 de febrero la exposición As embarcacións tradicionais do Arco Ártabro, Ortegal e Mariña de Lugo, premiada con el galardón Antonio Fraguas, que concede el Museo do Pobo Galego. La Asociación Cultura Monte da Estrela, que organiza esta muestra, explica que en ella se analiza el variado patrimonio cultural ligado al mundo del mar, que tiene como hilo conductor las aguas gallegas. La singularidad de este trabajo radica en que se centra en embarcaciones propias de A Costa da Morte, del Arco Ártabro, de Ortegal y de la costa cantábrica, que han sido poco destacadas en las obras de otros estudiosos. Por ello, fue galardonado en la quinta edición del proyecto didáctico de la Fundación Fraguas y el Museo do Pobo Galego. Para acudir a la inauguración es necesaria invitación.

13 de feb. de 2012

Periódico Santa Pola - El Club Náutico de Santa Pola impulsa la creación de una asociación de navegación tradicional



Impulsados solo con la fuerza del viento. Así navegan los barcos tradicionales de vela latina (en forma de triángulo) y de vela cangreja (en forma de trapecio) que predominaban en las aguas santapoleras entre finales del siglo XVIII y principios del XIX. Ahora el Club Náutico quiere crear una asociación de marina tradicional, rescatando una tradición que ya prácticamente ha desaparecido entre nosotros. “Se trata de recuperar el patrimonio y las tradiciones marineras locales”, comenta Pascual Orts, presidente del Club Náutico. El pasado sábado unas 40 personas ya asistieron al primer encuentro sobre Marina Tradicional para conocer de primera mano en qué consistiría esta asociación. Uno de sus primeros objetivos, según señala Orts, será la construcción de un barco de vela latina, hecho con madera. En su época de apogeo llegó a haber unas 40 embarcaciones de este tipo en el puerto santapolero. Se dedicaban a la pesca en la bahía e incluso se adentraban en el océano Atlántico para ir a la pesca de la caballa frente a Larache, en Marruecos. Una auténtica proeza de unos esforzados marineros si tenemos en cuenta que median entre 6 y 13 metros de eslora como máximo. Además, cuando empezaron a construirse edificaciones en la isla de Tabarca este tipo de embarcaciones eran el único medio de transporte de los materiales. De todos los barcos de vela latina solo se ha conservado uno, que estaba prácticamente abandonado en un almacén y que fue construido por los Astilleros Blasco en 1965. Se trata de recuperar el pasado, pero con proyección de futuro. Así, todos los escolares de los colegios que acuden cada año a realizar un bautismo de mar al Club Náutico podrían conocer también cómo se navega en vela latina. Además, se podrían hacer concursos de dibujo o de escritura para que indagaran entre los mayores del pueblo cómo eran estos barcos. Y desde un punto de vista turístico es una actividad muy atractiva. “Queremos ponernos en contacto con asociaciones ya consolidadas de puertos cercanos como Cartagena , Javea o Torrevieja para que en una fecha señalada como puede ser la Virgen del Carmen, traigan a sus barcos a navegar por la bahía de Santa Pola, con el atractivo visual que esto supone”, apunta el presidente del Club Náutico. También se apuesta por el patrimonio inmaterial y la nueva asociación se propone promocionar iniciativas que tiendan a la recuperación, investigación y publicación de informes relativos al patrimonio marítimo santapolero. La nueva asociación estaría, además, involucrada en la preservación del medio ambiente marino, impulsando la navegación limpia y no contaminante y desarrollando actividades como la limpieza de playas y calas del litoral. De momento ya hay unas 15 personas interesadas en formar parte de la nueva asociación, quien quiera contribuir también en esta tarea de puesta en valor de unas tradiciones ya casi olvidadas puede dirigirse al Club Náutico.